Evaluatiemodellen

Modelmatige ontwikkeling

Uitgangspunt beleidsontwikkeling en -evaluatie is een uit de wetenschap afgeleide visie op effecten van het beleid en het meten daarvan. Zeker bij grootschalige vernieuwingsprojecten b.v. op het terrein van onderwijs of sociale zaken, die ingrijpend zijn voor de betrokkenen en de beleving daarvan in het algemeen, is een gefaseerde invoering daarbij van essentiel belang.

In het bijzonder daar waar het gaat om het constateren van effect en daaruit motiveren van de juistheid van het gevoerde beleid. Met name bij de toegepaste wetenschappen kan daarvoor een ontwikkelings- en invoeringsmodel "geleend" worden om te zorgen voor een wetenschappelijk verantwoorde aanpak van beleidsvoorbereiding en -uitvoer. Slechts bij deze wetenschappelijk verantwoorde aanpak kan de evaluator van wetenschappelijke oorsprong een onafhankelijke rol behouden.

Model voor enkelvoudig problematiek

Politiek houdt zich bezig met oplossen van problemen. Op academisch niveau is daar een bruikbaar model voor beschikbaar (zie o.a. Plomp & Feteris, 1991 als voorbeeld). Dit bestaat op hoodlijnen uit: probleem -> oplossing

Meer concreet wordt het stapsgewijs ingevuld:
  1. vooronderzoek: wat is het probleem en waarom
  2. ontwerp van de oplossing op papier
  3. constructie oplossing (realiseren)
  4. testen en evt. bijstellen
  5. invoeren

Model voor complexe problematiek

Indien spake is van een meer complexe situatie, zal spake zijn van het oplossen van meerdere problemen. Te denken valt b.v. aan de invoering van een nieuw schoolsysteem: er verandert veel: niet alleen de diploma's, ook de leerwerkvormen, de leerlingpopulatie per school, de gebouwen zullen moeten veranderen, de bekostiging moet anders, leermiddelen worden anders ingezet, er moet aan beeldvorming gewerkt worden, leraren moeten bijgeschoold worden, directietaken veranderen, ondersteunende diensten krijgen andere taken, etc.

Voor al deze 'deel'-problemen kan een enkelvoudige oplossing uitgewerkt worden zoals hierboven aangeduid, maar uiteindelijk gaan de componenten ook interferreren: oplossingen in de ene situatie zijn van invloed in een andere en in de eindsituatie.

Kortom: als alle deelproblemen zijn opgelost, moet het totaal van de nieuwe situatie nog steeds goed zijn. Om dat te 'testen' wordt een tweede laag aan het model toegevoegd: testen van de grootschalige vernieuwing in een kleine situatie.

Noodzaak experiment
De ontwikkelde, complexe oplossing wordt daarom in zijn totaliteit in een experimentele situatie ingevoerd ("experiment") en gevalueerd ("evaluatie"), voordat deze als definitieve oplossing wordt geïmplementeerd. Het doel hierbij is om te kijken of de oplossingsmethode, waarvan de afzonderlijke componenten zijn geëvalueerd ook in samenhang tot de gewenste resultaten leiden.

Op basis van deze evaluatie kan wetenschappelijk worden onderbouwd of de voorgestelde oplossing in de bedoelde situatie tot bevredigende resultaten leidt. Op basis van deze onderbouwing kan de invoering rationeel onderbouwd worden.

Het is noodzakelijk, gezien de complexiteit van de problematiek en de betrokkenheid van de onderzoekers, dat daarbij sprake is van twee verschillende groepen wetenschappers. De eerste groep kan "ontwikkelaar" worden genoemd, die conform enkelvoudig model model een (deel)oplossing ontwikkeld; de tweede groep kan "evaluator" worden genoemd. Deze is een externe, onafhankelijke evaluator, die zich uitsluitend bezig houdt met de evaluaties. Op deze wijze is de evaluator niet persoonlijk betrokken bij de ontwikkelingen en heeft daardoor geen belang bij de ontwikkelde (deel)oplossingen en de politiek beslissingen daaromtrent.

Belangrijk bij de evaluatie van een experiment is, om onderscheid te maken in evaluatie van de invoeringsproblematiek ("de helpdesk was onbereikbaar") en evaluatie van de eigenlijke oplossing ("de bijscholing is te algemeen"). Deze zelfde problematiek komt uiteindelijk ook terug bij de evaluatie van de daadwerkelijke implementatie. Door daar nu reeds aandacht aan te besteden, kan de daadwerkelijke implementatie daar voordeel mee opdoen.

Introductie stappenplan

Op basis van de noodzaak voor een experimentele fase bij grootschalige vernieuwingen kan een stappenplan worden opgezet. Dat stappenplan is een samenvoeging is van:
  • de politieke fasen van een grootschalige vernieuwing
  • het wetenschappelijk verantwoorde ontwikkelen van de vernieuwing
  • de bijbehorende vormen van evaluatie
Zie ook het stappenplan. Dit stappenplan vormt de grondslag voor het uiteindelijke protocol.

Download het oorspronkelijke artikel Naar een Model voor Evaluatie van Onderwijsbeleid (pdf)